«إِلَهَکَ وَ إلَهَ ءَابَائکَ»؛ خطاب مزبور برای رفع ابهام است؛ برای این که تصور نشود ما خدای دیگران را میپرستیم زیرا خدایی که دیگران برای خود انتخاب کردند، اصنام و طواغیت بودند، بلکه ما خدای پدر و اجداد و نیاکانمان را می پرستیم که یکتاپرست و موحد بودند.[1] بر این اساس به نظر می رسد؛ تکرار «اِله» در این بخش از آیه، دلیل بر اهمیت مسئله ی توحید و پرستش آن است.
«إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِى»؛ واژهی «إذ» در این بخش از آیه، بدل از «إذ» در جمله ی گذشته است.[1] فاعل در کلمه ی «قال» ضمیرِ «هو»- مستتر- است[2] که به واژهی «یعقوب» باز میگردد؛ «ما» اسم استفهام محلاً منصوب، و مفعولِ مقدم برای کلمهی «تَعبُدُون» است،[3] می فرماید: شما حضور نداشتید آن وقتی که یعقوب به پسرانش چنین گفت: «پس از من چه چیزی را می پرستید»؟
سؤال: چرا در اینجا از جملهی «مَا تَعبُدُونَ» استفاده شد، و نفرمود: «مَن تَعبُدونَ»؟
جواب: چون مردم در آن روزگار بت پرست بودند بدین معنا که تفکر رایجِ آن روز، بتپرستی بود. از اینرو آیین حاکم بر مصر باستان نیز در آن عصر بتپرستی بود. گویا جناب یعقوب علیه السلام نگران وضعیت فرزندانش باشد که بعد از وفات ایشان فرزندانش به چه آیینی متمایل میشوند، پس می پرسد: «أیُّ الأشیاءِ تَعبُدونَ مِن بعدی»؟[4] لازم به ذکر است؛ کلمه ی «شئ» هم بر ذوی العقول و هم بر غیر آن- و نیز بر موجود و معدوم- اطلاق میشود.[5]
[1]. بیضاوى، عبدالله بن عمر(1418هـ ق)ج1، ص107؛ داور پناه، ابوالفضل(1375هـ ش)ج3، ص118؛ حسینى همدانى، سید محمد حسین(1404هـ ق)ج1، ص365.
[2]. دعاس و حمیدان و قاسم(1425هـ ق)ج1، ص57؛ محی الدین، درویش(1415هـ ق)ج1، ص191.
[3]. همان؛ همچنین، ر.ک: مصطفوی، حسن(1380هـ ش)ج2، ص191.
[4]. طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص400؛ همچنین- برای اطلاعات بیشتر- ر.ک: جوادی آملی، عبدالله(1385هـ ش)ج۷، ص۱۷۳ و ۱۷۴.
[5]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412هـ ق)ص471.
«أمْ کُنتُمْ شُهَدَاءَ»؛ مرحوم طبرسی می فرماید: «أم» منقطعه و به معنای «بل» و «همزهی استفهام» می آید. گویا چنین گفته شده: «بَل أ کُنتُم شُهَدَاء».[1] همچنین؛ «أم» در اینجا به معنای «انکار» است؛ «أی مَا کُنتُم شُهَدَاء».[2] زیرا وقتی که کلام در مقام مناظره و احتجاج باشد متضمن معنای تقریر یا انکار است. می فرماید: آیا شما در آن زمان حاضر بودید؟ متضمن این سخن است که شما در آن زمان و به هنگام وصیت یعقوب علیه السلام به فرزندانش قطعاً در صحنه حاضر نبودید.
قرآن کریم همانند این سخن را نسبت به کسانی دارد که بعضی از غذاها را حرام و برخی دیگر را حلال میکردند، در آنجا نیز می فرماید: «أمْ کُنتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهَذَا»«انعام/۱44». به این معنا که؛ شما در زمان تحلیل و تحریم- یعنی آن زمان که خداوند احکام حلال و حرام را بیان و توصیه می کرد- حضور نداشتید.
یکی از اعتقادات باطلِ یهود این بود که میپنداشتند؛ خداوند در خلقت شریک داشت، بر این اساس به آنها نیز میفرماید: آیا شما شاهد صحنه ی آفرینش بودید تا از کیفیت آن مطلع باشید؟! شما که در آن صحنه نبودید، پس چگونه برای خداوند ادعای شریک میکنید؟ فرمود: «ما أشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضِ وَ لا خَلْقَ أنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدا»«کهف/5۱».[3]
[1]. طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص400؛ همچنین، ر.ک: اندلسى، ابوحیان محمد بن یوسف(1420هـ ق)ج1، ص638؛ کاشانى، ملا فتح الله (1423هـ ق)ج1، ص244.
[2]. نیشابورى، محمود بن ابوالحسن(1415هـ ق)ج1، ص124؛ حجازى، محمد محمود(1413هـ ق)ج1، ص76 و ۷۷؛ بغوى، حسین بن مسعود(1420هـ ق)ج1، ص170.
[3]. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله(1385هـ ش)ج۷، ص۱۷۲ و ۱۷۳.
«فَلا تَمُوتُنَّ إلا وَ أنتُم مُّسْلِمُونَ»؛ حرف فاء در «فَلا تَمُوتُنَّ» برای تفریع، و لهذا جمله ی مزبور تفریعیه است.[1] همچنین، کلمه ی «لا تَمُوتُنَّ» صیغهی جمعِ مخاطب- نهی ارشادی[2]- از فعل مضارع و با نون تأکید است[3] و چنین معنای میشود: «پس نباید که بمیرید». همچنین؛ واو در «وَ أنتُم» حالیه و «أنتُم» مبتدا، «مُسلمِوُن» خبر آن و جملهی حالیه است. اصل جمله چنین است: «لا تَمُوتُنَّ إلّا مُسلِمین».[4]
مرگ و حیات از امور غیر اختیاری بشر به شمار میرود و نهی از امر غیر اختیاری جایز نیست، بلکه تکلیف باید متوجه امر اختیاری شود؛ بنابراین، بازگشت امر غیر اختیاری به اختیار خواهد بود و آن اختیار، اسلام میباشد. همواره با اسلام باشید تا هر زمان که مرگ شما را در نوردید در حال اسلام و تسلیم بوده باشید. پس نهیِ این آیه، از ترک اسلام است تا هر زمان که مرگ شما در بر گرفت با اسلامِ شما مقرون گردد.
«إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَکُمُ الدِّینَ»؛ مقصود از واژه ی «الدِّین» در این آیه[1] و در هر جای قرآن که به صورت مطلق آمده باشد، «اسلام» است.
علاوه بر این که؛ الف و لام در کلمهی مزبور، عهد است[2] و نه استغراق؛ که در واقع اشاره به آیین حضرت ابراهیم علیه السلام دارد. و چون دین اسلام، تشریع الهی است فرمود: خداوند دین اسلام را برای شما اختیار نمود.
سؤال: چرا حضرت ابراهیم و یعقوب تعهد به دین اسلام را به فرزندان خودشان توصیه میکنند، در حالی که تعهد و تعبد به اسلام- و تسلیم شدن در برابر حق تعالی- به همه ی مردم تعلق دارد؟
در پاسخ به این پرسش سه وجه بیان شده است:
وجه اول؛ مرحوم طبرسی می فرماید: ذکر فرزندان به جهت اشفاق، ترحم و دلسوزی بر آنها بوده است، چرا که محبت پدر نسبت به فرزندان بیش از سایرین است؛ و همین محبت نیز، موجب پذیرش توصیهی پدر از جانب فرزندان را فراهم خواهد آورد.[3]
وجه دوم؛ به آیه ی 6 از سوره ی تحریم باز می گردد که فرمود: «یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَکُمْ وَ أهْلیکُمْ ناراً»، که در واقع این فرمان برای مؤمنین، یک تکلیف به حساب میآید.[4]
وجه سوم؛ به نظر ما، اشاره و توصیهی حضرت ابراهیم علیه السلام نسبت به فرزندان تنها از باب مصداق است، نظیر وصیت حضرت علی علیه السلام به حسنین علیهما السلام که در حقیقت سخنان حضرت برای امت اسلام، درس و یک نوع آموزش عمومی تلقی می شود لکن در قالب وصیت به دو فرزند بزرگوار ارائه شده است.
[1]. قرطبی، محمد بن احمد(1364هـ ش)ج2، ص136؛ ابیارى، ابراهیم(1405هـ ق)ج9، ص118؛ سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب الله(1419هـ ق)ص25.
[2]. حسینى همدانى، سید محمد حسین(1404هـ ق)ج1، ص363؛ همچنین، ر.ک: طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر(1412هـ ق)ج1، ص438.
[3]. طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص399؛ همچنین، ر.ک: آلوسى، سید محمود(1415هـ ق)ج1، ص387؛ و نیز، ر.ک: دخیل، على بن محمد على(1422هـ ق)ص30.
[4]. حسینی شیرازی، سید محمد(1424هـ ق)ج1، ص181؛ همچنین، ر.ک: جوادی آملی، عبدالله(1385هـ ش)ج۷، ص۱۵۷.
«وَ وَصّىَ بِها إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ یَا بَنِی»؛ سؤال: چرا این وصیت و توصیه به پسران اختصاص یافت، آیا دختران از این موضوع خارج میباشند؟
جواب: خیر، و لکن این اختصاص به دو جهت باز میگردد:
الف) این نحوهی کلام، رایج بوده و از قبیل «غلبه» به حساب آید، چنانکه نمازهای شبانه روزی را «صلاة الیومیّه» مینامیم.
ب) اقتدار عملی و ملتزم شدن به وصایای پدر در جنس مذکر بیشتر از جنس مؤنث است؛ زیرا به طور طبیعی زن، وقتی که ازدواج کند تحت فرمان شوهر خود قرار می گیرد، و ای چه بسا شوهر مانع از اجرای وصیت گردد.
«أسْلِمْ... قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِین»؛ اقرار و اعتراف به اسلام و تسلیم شدن در برابر ذات حق تعالی دارای مراتبی است، این مراتب عبارتند از:
الف) «اسلام زبانی»؛ یعنی اقرار زبانی به توحید و پذیرش لفظیِ اوامر و نواهی آن، چنانکه در آیه ی 14 از سوره ی حجرات می فرماید: «قَالَتِ الْأعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَکِن قُولُواْ أسْلَمْنَا».
ب) «اقرار لسانی و اعتقاد قلبی»؛ یعنی کسانی که بدانچه زبانشان اعتراف کرده، قلبشان نیز معترف است، چنانکه در آیه ی ۶۹ از سوره ی زخرف می فرماید: «الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِآیَاتِنَا وَ کَانُواْ مُسْلِمِین»، چنین فردی قلباً به اوامر و نواهی معتقد بوده و آثارش را قبول دارد، پس تقوا گزیده و بدان عمل میکند. به همین جهت در آیه ی 208 از سوره ی بقره خطاب به مؤمنان چنین فرمود: «یَا أیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ادْخُلُواْ فىِ السِّلْمِ کَافَّة»، امر به إدخال در اسلام، همان عمل نمودن به اوامر و نواهی، با اعتقاد قلبی است.
ج) حال که این اعتقاد قلبی ایجاد شد باید در راستای پرورش عقیده ی باطنی خویش بکوشد تا جایی که خدا را در هر حالی از احوال، حاضر و شاهد بر خود ببیند؛ و این مرتبه، مختصِ خاصان و اولیاء الله است.[1]
حاصل آن که؛ خطاب «أسْلِمْ» به معنای سوّم است که خاص حضرت ابراهیم علیه السلام خواهد بود. به همین جهت حضرت ابراهیم علیه السلام در جواب فرمود: «أسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِین»، زیرا کسی که در شهود کامل است انقیاد همه ی موجودات را میبیند چرا که خود نیز یک مسلمان حقیقی و منقاد است. او به یقین میداند که از هیچ کس کاری ساخته نیست چون زمام همه ی امور به دست اوست. و این، نهایتِ ادب است که ابراهیم علیه السلام خود را جزئی از کاروان آفرینش دانست چون او به درستی درمی یابد که در بحث خلقت موجودات، ربوبّیت بالفعل، لازم و ضروریِ جهان هستی است و اگر خداوند فی الحال، رب عالم بوده و وجودات نیز هر آن، محتاج فیض او هستند، عالم هستی نیز باید که مربوب و منقاد او باشند.
«وَ إِنَّهُ فىِ الأخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِین»؛ در قرآن کریم، صالح بودن به دو صورت اسناد داده شده است: [1]
الف) گاهی به «عمل» نسبت داده میشود، چنانکه در آیه ی ۱۱۰ از سوره ی کهف می فرماید: «فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً».
ب) گاهی به «ذات و شخص» نسبت داده میشود، چنانکه در آیه ی ۳۲ از سوره ی نور می فرماید: «وَ أنْکِحُوا الْأیامى مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ».
و آیه ی مورد بحث، از قبیل صورت دوم است.
سؤال: فرق میان «صلاح در عمل» و «صلاح در ذات» چیست؟
جواب: در این رابطه فرق‌هایی وجود دارد، از جمله؛
۱. عمل صالح داشتن، أعم از آن است که هویت ذاتِ عامل به اصلاح متقوّم باشد یا خیر، زیرا در هر لحظه احتمال لغزش و خطر در کار است. اما کسی که صلاح، در ذات او رسوخ پیدا کرد هرگز در معرض خطر و لغزش قرار نمیگیرد.[2]
۲. عمل صالح به انسان، ماده و لباسِ لیاقت می بخشد؛[3] همانند لباس یک فرد نظامی که به جهت استحقاق و لیاقتش، به درجهی بالا نایل آمده باشد. آدمی با عمل صالح، و مادهی صلاح خود را شایسته ی درجاتی- از قبیل درجهی فائزین، مطیعین، مصلین و صابرین- کرده است، در حالی که صالحین یک طائفه ی مستقل بوده و در قالب ماده و لباس در نمیآیند. بنابراین همانطور که انبیاء، صدیقین، شهدا، و ... دارای یک فضیلت مستقل و مخصوص به خود هستند، صالحین نیز دارای یک فضیلت مستقل و مخصوص به خود خواهند بود.
۳. عمل صالح تنها به ارادهی انسان متکی است ولی صالح شدن، علاوه بر اراده ی انسان نیاز به توفیق و اعطاء الهی هم دارد. به همین جهت است که فرد مسلمان از خداوند چنین می طلبد: «وَ أدْخِلْنىِ بِرَحْمَتِکَ فىِ عِبَادِکَ الصَّلِحِین»«نمل/19»، و خداوند نیز این دعا را مستجاب نمود و فرمود: «وَ أدْخَلْنَاهُمْ فىِ رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِین»«انبیاء86».
۴. صالحین در دنیا و آخرت از امتیازات خاصی برخوردارند، اما جزا و پاداش عمل صالح، آخرت و در محضر خدا خواهد بود. قرآن کریم نیز در برخی از آیات خویش به این نکته اشاره کرده و می فرماید: صالحان هم در دنیا و هم آخرت، از پاداش خاصی برخوردارند. به دو نمونه اشاره میشود:
نمونه ی نخست: با صالحان ازدواج کنید، چنانکه فرمود: «وَ أنکِحُواْ الْأیَامَى مِنْکُم وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ»«نور/32».
نمونه ی دوم: اجر صالحان در دنیا و آخرت بوده و از بهره های دنیوی و اُخروی برخوردارند، چنانکه فرمود: «وَ ءَاتَیْنَاهُ أجْرَهُ فىِ الدُّنْیَا وَ إِنَّهُ فىِ الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِین»«عنکبوت/27». و نیز فرمود: «وَ آتَیْناهُ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ»«نحل/122».
بنابراین، خدای تعالی در آیهی مورد بحث نیز حضرت ابراهیم علیه السلام را در دنیا برای پیامبری برگزید و در آخرت از افراد صالح نامید که این خود- جدای از اوصاف نبوت، و بنیانگذار بودنِ کعبه و سایر اوصاف ایشان- یک فضیلت مستقل به شمار خواهد آمد.
«وَ لَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فىِ الدُّنْیَا»؛ کلمهی «إصطَفی» فعل ماضی از باب افتعال[1] که ریشه ی آن «صَفْوَ، صَفَا»[2] است؛ وقتی گفته می شود: «صَفْوَةُ کُلِّ شیءٍ» یعنی «خالِصُهُ من صَفْوَةِ المالِ و صَفْوَةِ الإِخَاء»،[3] یعنی خالص و چکیده و پالایش شده از هر چیزی،[4] به طوری که ذره ای از ناخالصی در آن وجود ندارد، از این رو ضد این لفظ، کدورت است.[5]
وقتی که کلمه ی «صَفْوَ» به باب افتعال میرود به معنای برگزیدن، و صاف و خالصِ از هر چیزی است که از روی شوق و قصد باشد. بنابراین به نظر میرسد؛ کلمه ی مزبور از نظر معنا با «اختیار» و «اجتباء» مرادف است با این تفاوت که اختیار و اجتباء، یک معنای عام است، یعنی بر مطلق اختیار و انتخاب اطلاق میشود، و لکن درون کلمه ی «إصطَفَینا» یک نوع محتوای دارای خلوص، با همراه شوق و قصد نهفته است.
به عنوان مثال؛ باغبان در قسمتی از زمین دانه ی گلی میکارد تا بعد از رشد و شکفته شدن، آنها را به گلخانه منتقل و در معرض نمایش دیگران درآورد، آنگاه وقتی که این گلها سر از خاک برداشته و شروع به شکفتن کردن، تعدادی از گلهای زیبا و مرغوب را که از همه بهتر شده اند، دست چین کرده و برای نمایش و عرضه، به گلخانه میآورد.
آری، خداوند نیز در میان گلهای عالم، آن گل و نهال زیبا، با طراوت و ماندنی را إصطفا کرده و به بشریت عرضه میدارد.
بنابراین، حکمت برگزیدن ابراهیم علیه السلام از میان انسانها، مقام تسلیم و عبودیت او بوده است. و دین هم غیر از تسلیم محض خدا بودن چیز دیگر نیست، چنانکه آیه ی ۱۹ از سوری آل عمران به این مهم اشاره و می فرماید: «إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللَّهِ الْاسْلامُ».
[1]. داور پناه، ابوالفضل(1375هـ ش)ج3، ص118؛ حسینى همدانى، سید محمد حسین(1404هـ ق)ج1، ص363؛ طالقانى، سید محمود(1362هـ ش)ج5، ص93.
[2]. مکارم شیرازى، ناصر(1421هـ ق)ج2، ص471؛ همچنین، ر.ک: اب‍ن م‍ن‍ظور، محمد بن م‍ک‍رم(1414هـ ق)ج14، ص462.
[3]. همان؛ همچنین، ر.ک: مصطفوى، حسن(1430هـ ق)ج6، ص257.
[4]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412هـ ق)ص487؛ اندلسى، ابوحیان محمد بن یوسف(1420هـ ق)ج1، ص599؛ ابیارى، ابراهیم(1405هـ ق)ج8، ص320.
[5]. مصطفوى، حسن(1430هـ ق)ج6، ص258.
اسلام و مسئله ی بعثت انبیاء در طول عقل قرار داشته و رابطهی اسلام با عقل- همانند رابطه ی معلول با علت- یک ربط ضروری است. به جهت آن که قرآن، کفر و بیدینی را یک نوع حماقت به حساب می آورد. چنانکه در آیهی 4 از سوره ی جن می فرماید: «وَ أنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفیهُنا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً»، این آیه، سخن یکی از جنیان را نقل می کند که برخی از هم نوعان خود را سفیه خوانده است؛ زیرا آن عده مدعیِ بی نیازیِ جامعه از دین و پیامبر بودند.[1]
