«یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ»؛ در مورد کیفیت آموزش سحر نیز- که در این آیه سخن از آن به میان آمده- اختلاف اقوال است:[1]
الف) مقصود این است که در زمان حضرت سلیمان علیه السلام شیاطین به مردم تعلیم سحر مینمودند.[2]
ب) شیاطین مردم را به استخراج سحر از زیر تخت حضرت سلیمان علیه السلام تحریک و راهنمایی می کردند.[3] و آنان نیز نوشته ها را بیرون آورده و بر اثر مطالعه، مهارت پیدا مینمودند.
«وَ مَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَ لَکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُ‌وا»؛ سؤال: دلیل و سبب کفرِ شیاطین چه بود؟
در جواب باید گفت: در این رابطه سه احتمال وارد شده است:[1]
الف) کفر شیاطین، به جهت آن بود که به مردم سحر میآموختند.[2]
ب) کفر شیاطین، به جهت آن بود که به حضرت سلیمان علیه السلام نسبت ساحر داده بودند.[3]
ج) مقصود از «کَفَروا»، همان «سَحَروا» است.[4]
از میان معانیِ سه گانه، معنای دوّم با شأن نزول آیه مناسبتر است. و لکن مرحوم علامه طباطبائی معنای اوّل را ترجیح دادهاند که با ظاهر آیه سازگارتر است؛ زیرا در ادامه ی آیه می فرماید: «یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ».[5]
در واقع میتوان گفت: احتمال اوّل و دوّم در ردیف هم بوده و یک احتمال واحدند زیرا کسی که در حال آموزش سحر است حضرت سلیمان علیه السلام را هم به سحر و ساحری نسبت میدهد.
[1]. طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص337؛ طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص233؛ طوسى، محمد بن حسن(قرن14ق)ج1، ص373.
[2]. سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب الله(1419هـ ق)ص21؛ حقى بروسوی، اسماعیل(1405هـ ق)ج1، ص191؛ فخر رازى، محمد بن عمر(1420هـ ق)ج3، ص630.
[3]. حسینى همدانى، سید محمد حسین(1404هـ ق)ج1، ص273؛ قرشی، سید علی اکبر(1377هـ ش)ج1، ص201؛ مغنیه، محمد جواد(1425هـ ق)ص20.
[4]. عاملى، على بن حسین(1413هـ ق)ص25؛ نیشابورى، محمود بن ابوالحسن(1415هـ ق)ج1، ص114؛ همچنین، ر.ک: فیضى دکنى، ابوالفضل(1417هـ ق)ج1، ص125.
[5]. طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص235.
«مَا تَتْلُواْ الشَّیَاطِین»؛ مقصود از «شیاطین»- در آیه ی مورد بحث- شیاطینِ از طایفه ی جن است؛ اینان تحت سیطرهی حضرت سلیمان علیه السلام قرار داشتند که به توسط ایشان از شر و سایر مفاسد بازداشته می شدند، چنان که فرمود: «وَ مِن الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ، وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ، وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ»«انبیاء/82».[1]
اما هنگامی که حضرت سلیمان علیه السلام از دنیا رفت جنیان آزاد شده، مردم را به سحر و جادو دعوت می نمودند و عامل گسترش مفاسدی همچون؛ ترویج بخل و کینه، جدایی میان زن و شوهر و مواردی از این قبیل در جامعه شدند. حرکت فوق، زمینه ی برخی توهمات را برای عده ای ایجاد نمود که سلیمان علیه السلام نیز ساحر بوده است! این توهمات تا عصر نزول قرآن، همواره ادامه داشت. چنانکه یهودیانِ عصر نزول قرآن نیز فرامین پیامبر اسلام صل الله علیه و آله را بر پایه ی همان توهمات پنداشته و همان تصوراتی را که از حضرت سلیمان علیه السلام در ذهن خویش داشتند به نبی مکرم اسلام صل الله علیه و آله نیز نسبت داده و از أکاذیب شیاطین پیروی می کردند.
«وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّیَاطِینُ»؛ در مورد عطف این بخش از آیه ی شریفه، دو دیدگاه مطرح شده است:
الف) این جمله، بر مجموعِ جملهی شرطیه ی پیشین- یعنی «وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ... نَبَذَ...»- عطف شده است.[1]
ب) این آیه، عطف بر «نَبَذَ فَرِیقٌ» شده است.[2]
بر اساس احتمال اوّل، پیروی یهود از شیاطین بعد از آمدن رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم نبوده بلکه پیش از آمدن آن حضرت نیز آنها از شیاطین تبعیّت مینمودند.
اما بر طبق احتمال دوّم، اِتباع یهود از شیاطین بعد از آمدن رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم بوده است زیرا آنها قبل از بعثت رسول خاتم صل الله علیه و آله و سلم در برابر مشرکان با افتخار، آمدنِ ایشان را بشارت میدادند. و لکن با ظهور حضرت، کتاب خدا را پشت سر انداخته و دنبال سحرِ ساحران رفتند.[3]
به نظر ما، حق با وجه دوّم است. زیرا «نَبَذَ...کِتَابَ اللَّهِ» پس از ظهور نبی مکرم اسلام صل الله علیه و آله و سلم بوده و آنها تا آن زمان به دنبال سحر ساحران نرفته بودند.
مرحوم علّامه طباطبائی می فرماید: مفسرین، در تفسیر این آیه اختلاف عجیبی به راه انداخته اند به طوری که نظیر این اختلاف را در هیچ آیه ای نمییابیم! چنانکه اگر احتمالاتی را که مفسرین در مورد این آیه دارند و معناهایی که با عنایت به این اختلافِ اقوال به دست میآید، در یکدیگر ضرب کنیم حاصل ضربِ آن، عدد سرسرمآوری خواهد شد.[1]
ایشان در ادامه می فرماید: به خدا سوگند این مطلب از عجائب نظم قرآن است که یک آیهاش با مذاهب و احتمالاتی می سازد که عددش حیرتانگیز و محیر العقول است و در عین حال کلام، همچنان بر فصاحت و زیبایى خود متکى است و به زیباترین حُسنى آراسته گشته و خدشهاى بر فصاحت و بلاغتش وارد نمیشود. و نظیر این سخن در تفسیر آیه ی 17 از سوره ی هود است که فرمود: «أ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً».[2]
[1]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص233 و 234.
[2]. ایشان در ارتباط با ضرب أرقام در آیهی مزبور چنین مینویسد: «و إذا ضربت بعض الأرقام التی ذکرناها من الاحتمالات فی البعض الآخر، ارتقى الاحتمالات إلى کمیة عجیبة و هی ما یقرب من ألف ألف و مائتین و ستین ألف احتمال 4* 9/ 3* 4/ 3»؛ یعنی یک میلیون و دویست و شصت هزار احتمال. (طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص234).
«کَأنَّهُمْ لا یَعْلَمُون»؛ خدای تعالی در انتهای آیه ی شریفه- همچنانکه در بند پیشین نیز بدان اشاره شد- از تجاهل و تغافل گروهی از علما و اندیشمندان یهود پرده برداشته، آنها را مذمت نموده و می فرماید: گویا علمای یهود آنچه از آیات تورات و انجیل پیرامون صفات نبی آخرالزمان آمده است را نمیدانند! یعنی چنان نقش بازی میکنند کأنّه هیچ نشانهای از پیامبر ما در کتابشان موجود نیست.
بر این اساس، جمله ی اخیر اشاره دارد به این نکته ی مهم که کفر و انکار یهود قطعاً از سر لجاجت و عناد بوده است، چنانکه قرآن کریم نیز نظیر این سخن را در بحث کفرورزی آل فرعون آورد و اینگونه فرمود: «وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أنفُسُهُمْ»«نمل/14».
«وَ لَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ»؛ با عنایت به جمله ی «مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ»، مقصود از «رَسُولٌ» در این آیه، همان نبی مکرم اسلام صل الله علیه و آله است؛ آیه ی شریفه می فرماید: این رسول ما دو خصوصیت دارد:
الف) «مِن عِندِ الله» است؛ از سوی حضرت حق آمده است.
ب) «مُصَدّقٌ لِمّا مَعَهُم» است؛ تصدیق کنندهی تورات و انجیل شما است.[1]
به صورت اجمال، برخی از کلمات آیهی شریفه تبیین میشود:
الف) «نَبَذَ فَرِیقٌ مِّنَ الَّذِینَ اُوتُوا الْکِتَابَ»؛ مراد از «فَرِیقٌ»- به قرینه ی «اُوتُوا الکِتَابِ»- علمای یهود است،[2] زیرا آنها مأمور بودند که حقایق را گفته و آن را کتمان نکنند، چنانکه آیه ی ۱۸۷ از سوره ی آل عمران به این مهم اشاره کرد و فرمود: «لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ»، در حالی که چنین نکردند!
ب) «مِنَ الَّذِینَ اُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ»؛ لفظِ «کِتابَ الله»، مفعولِ کلمهی «نَبَذَ» است.[3] مقصود از «کِتابَ الله»، تورات،[4] انجیل[5] و یا قرآن[6] است.
ج) «وَرَ‌اءَ ظُهُورِ‌هِمْ»؛ «وَرَاء» یعنی پشت سر، «ظُهُور»- جمعِ «ظَهْر»- به معنی «پشتها» و کنایه از ترک عمل می کند. میفرماید: جمعی از آنان کتاب خدا را پشت سر انداختند، به طوری که خود را به تجاهل و غفلت زدند، گویا اصلاً نمیدانند قرآن، حق و این پیامبر مصداق بارز آیات تورات و انجیل است. یعنی همان صفاتی که در آن دو کتاب برای پیامبر آخرالزمان نقل شده است، کاملاً بر این شخص منطبق است.
[1]. پیرامون این مسئله، در آیهی 89 از همین سوره توضیحاتی داده شده است.
[2]. ابن عجیبه، احمد(1419هـ ق)ج1، ص143؛ زحیلى، وهبة بن مصطفى(1422هـ ق)ج1، ص45؛ همچنین، ر.ک: طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر(1412هـ ق)ج1، ص352.
[3]. اندلسى، ابوحیان محمد بن یوسف(1420هـ ق)ج1، ص52؛ مغنیه، محمد جواد(1424هـ ق)ج1، ص159؛ حقى بروسوی، اسماعیل(1405هـ ق)ج1، ص189.
[4]. طب‍رس‍ی، فضل بن حسن(1428هـ ق)ج1، ص67؛ حسینى شاه عبدالعظیمى، حسین بن احمد(1363هـ ش)ج1، ص211؛ گنابادى، سلطان محمد(1408هـ ق)ج1، ص120.
[5]. ر.ک: آل غازى، عبدالقادر(1382هـ ق)ج5، ص63، همچنین، ر.ک: طیب، سید عبدالحسین(1378هـ ش)ج2، ص124.
[6]. گنابادى، سلطان محمد(1408هـ ق)ج1، ص120؛ طب‍رس‍ی، فضل بن حسن(1428هـ ق)ج1، ص67؛ عاملى، على بن حسین(1413هـ ق)ص24.
«أ وَ کُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْداً نَّبَذَهُ فَرِیقٌ مِّنْهُم»؛ خدای تعالی- در ادامه ی آیه ی پیشین- در این آیه ی شریفه به یکى دیگر از اوصاف بسیار ناپسند گروهی از یهود پرداخته و آنان را عدهای پیمان شکن مینامد، گویا مسئله ی پیمان شکنی همواره و در طول تاریخ با آنها قرین بوده است.[1] از اینرو میفرماید: ایمان نیاوردن جمعی از یهود به این آیاتِ روشن، جای هیچگونه نگرانی نیست؛ زیرا ایمان یکی از مصادیق پیمان است، پیمانی که مؤمن با خدا و رسولش میبندد. و اما یهودیان؛ نه میشود به پیمانشان اعتماد کرد، چرا که هر گاه عهد و پیمانی بستند گروهی از آنان نقض پیمان کردند چندان که کفر یا پیمانشکنی عادت آنان شده است. و نه میتوان از آنان انتظار داشت که ایمان بیاورند چون به طور کلی اکثریت این گروه اهل پذیرش ایمان نیستند.
«نَبَذَهُ»؛- أی طَرَحَه[2] أو نَقَضَه[3] أو تَرکُ العَمَلِ بِه[4]- راغب در «مفردات» این واژه را به معنای انداختن چیزی از روی بیاعتنایی معنا کرده است.[5] یعنی جماعتی از یهود آن عهد را دور انداخته و نقض کردند؛ معلوم می شود عده ای به نبی مکرم اسلام صل الله علیه و آله ایمان آورده و آنگاه عهد خویش را نقض کرده و آن را انداختند!
[1]. مکارم شیرازى، ناصر(1421هـ ق)ج1، ص312.
[2]. آل غازى، عبدالقادر(1382هـ ق)ج5، ص63؛ حسینی شیرازی، سید محمد(1423هـ ق)ص25؛ محلى، جلال الدین و سیوطى، جلال الدین(1416هـ ق)ص18.
[3]. طریحی، فخر الدین بن محمد(1380هـ ش)ج3، ص188؛ عاملى، على بن حسین(1413هـ ق)ج1، ص129؛ بغوى، حسین بن مسعود(1420هـ ق)ج1، ص146.
[4]. آلوسى، سید محمود(1415هـ ق)ج1، ص335.
[5]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412هـ ق)ص788.
«وَ مَا یَکْفُرُ بِهَا إِلَّا الْفَاسِقُون»؛ سؤال: در این آیه، از واژه ی «کافِرُون» استفاده نشد، بلکه فرمود: «فاسِقوُن»- در حالی که مسئله ی «کفر» بزرگتر و عظیم تر از مسئله ی «فسق» است- حکمت این استعمال چیست؟
جواب: واژهی «فسق»، به سبب و علتِ پیدایش کفر اشاره میکند؛ چه این که دلیلِ کافر شدن یهودیان، فسق و آلودگیاشان به گناه بوده است. بنابراین، کفار به جهت فسق به کفر گراییدند. از اینرو بزرگترین جرم آنها تکذیب پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و نقض عهد الهی بود، چنانکه در چند آیه ی پیش فرمود: «مَا یُضِلُّ بِهِ إلا الْفَاسِقِینَ * الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِه».[1]
«وَ لَقَدْ أنزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ»؛ کلمه ی «بیّنات»، جمعِ «بیّنه»- به معنای دلائل روشن- است،[1] قرآن کریم از جهات گوناگون بَیّن است؛ از جمله تبیین کننده ی بین حق و باطل، درستی و نادرستی، زیبا و نازیبا و سایر مسائل را به طور روشن از یکدیگر متمایز میکند.
همچنین؛ قرآن کریم بسیاری از مطالبی را که در کتابهای تورات و انجیل مکتوم مانده و به جهاتی بیان نشده است، به روشنی برای مردم بازگو و بیان میکند؛[2] نظیر داستان حضرت یونس، حضرت یوسف، حضرت سلیمان و سایر پیامبران و اُمم.
