مواجه¬ی دو قوایِ حس و عقل در آیه ی 71 سوره ی بقره
«قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ»؛ از جمله ی مزبور چنین به دست میآید که بنی اسرائیل، گروهی حس گرا بودند؛ یعنی مبدأ پذیرش آنان از روی حس بوده است.[1]
سؤال: با توجه به اینکه مسئله ی حس، نسبت به تقلید، أفضل و برتر است پس بر چه اساسی خداوند بنی اسرائیل را مذمت میکند؟
جواب: با بیان سه مقدمه، به نتیجه و پاسخ این پرسش دست خواهیم یافت:
مقدمه ی اول: عقل و فکر این قدرت را ندارد که بتواند تمام مسائل را از روی حس، به دست آورده و درک کند؛ به همین جهت در هر اجتماعی، مردم برای رفع احتیاجات خویش به اهل خبره مراجعه می کنند؛ زیرا قادر به درکِ جمیع مسائل مادیِ خویش نیستند.
مقدمهی دوم: نمیتوانیم در حالت کلی و دائمی بگوییم: تقلید نمودن از هر شخصی، مذموم و ناصحیح است؛ چنانکه تقلید نمودن بیمار از نسخه ی طبیب، امری صحیح، معقول و پسندیده است. و لکن آنچه از نظر قرآن مذموم و قبیح است تقلید کورکورانه از فرد یا افراد و یا چیز دیگری خواهد بود. چنانکه آیه ی 95 از سوره ی صافات نیز پرده از این نکته ی مهم برداشته و میفرماید: «أ تَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ»، آیا شما چیزی را که با دست خودتان می تراشید عبادت میکنید؟!
چرا که تقلید در عبادتِ بت، به هیچ وجه با عقل و فکر سلیم سازگار نیست، پس به کدامین دلیل، تعقل و تفکرِ خویش را بسته و از آن بهره نمیگیرید.
مقدمه ی سوم: آیا میتوان گفت: هر دیدگاهی مطابق با واقع بوده و صد در صد مطلوب است؟
خیر، چنین نیست! چه بسیار مکتبهایی که در دنیا ظهور کردند اما در مدت کوتاهی طومارشان پیچیده شد. زیرا ته ی و فاقد ادله ی مناسب و قانعکننده بودند. بر این اساس، تنها آن دلیلی مطلوب است که منطبق بر اصول عقلی و دارای برهانی قانع کننده باشد؛ براهینی که در طول وحی و بعثت باشد، چنانکه آیه ی «وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إلا وَحْیٌ یُوحَى»«نجم/4-3»، مؤیّد سخن ما خواهد بود.
و اما نتیجهای که از این سه مقدمه به دست می آید این است که؛ سؤالات بنی اسرائیل بیوجه و بیمورد بوده است، آنها انسانهایی مادی، شهوت پرست و لجوج بودند. بر همین اساس، به دنبال اهل خبره نبودند زیرا با وجود حضرت موسی علیه السلام به عنوان یک پیامبر الهی، اصلاً نیازی به آن همه سؤال پرسیدن نبود.
بنابراین، مقوله ی «حس» در صورتی میتواند أفضل از «تقلید» باشد که اولاً: همه ی مسائل برای حس قابل درک باشد. و ثانیاً: در تقلید، اهل خبره لحاظ نشود. و ثالثاً: دیدگاه ارائه شده، غلط باشد. و اینها مسائلی بود که در ماجرای تاریخی حضرت موسی علیه السلام با امت خویش هرگز مشهود نبود.
