«وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَ
أَنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا
رَزَقْنَاکُمْ»؛ این بخش از آیه، به گوشه ای از نعمات اهدائی- از سوی خدای
تعالی- به بنی اسرائیل اشاره دارد که به صورت اجمال در قالب چند بند بیان
خواهد شد:
الف) «وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ»؛
خدای تعالی بعد از آن که جناب موسی علیه السلام
و بنی اسرائیل را از دریای نیل عبور داد و آنان از دست فرعونیان خلاصی
یافتند، امر نمود که به أرض مقدسه داخل شوند، اما بنی اسرائیل این حکم الهی را
نشنیده گرفتند! و در صحرایی باز، بدون سایه و بی آب و دانه ی به نامِ تیـه گرفتار
آمدند، به همین جهت از گرمای شدیدِ آن شکایت کردند، خداوند نیز از بابِ إمتنان
ابری را مأمور نمود تا سایه بان آنان گشته و به نسیمِ خنک نیز دستور داد که بر
آنها بوزد.
«ظِلّ»- به کسر ظاء- به معنای «سایه»
و «ستر (پوشش)» است؛
«ظلّ الشَّجرة»، به پوششی گفته میشود که از درخت حاصل بشود. بنابراین، به
سیاهی شب، «ظلّ» گفته میشود چرا که شب را میپوشاند؛ قرآن کریم نیز در آیه ی
45 از سورهی فرقان چنین میفرماید: «أ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ
الظِّلَّ».
«تَضلیل»- از باب تفعیل- یعنی
سایبان قرار دادن، آن هم سایبانی که به صورت مستمر و ثابت باشد.
و سایبان را بدین جهت که یک نوع پوشش ایجاد میکند، «ظلّ» گویند.
«الغَمام»- جمع «غمامه»،
مثل سحاب که جمع سحابه است-
به معنای «ابر» است، چنانکه به پارهی ابر نیز غمامه گفته میشود که ریشهاش
همان پوشانیدن است؛ چرا که ابر، نور خورشید یا آسمان را میپوشاند. پس، «غم»
را «غم» گویند چون شادی و سرور را میپوشاند.
ب) «وَ أنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ
السَّلْوَى»؛ قوم بنی اسرائیل در صحرای تیـه گرسنه شدند و خداوند برای آنان دو
نوع غذا فرستاد:
1. «مَنّ»: هر آنچه خداوند آن را
بدون رنج و زراعت به بندهاش بدهد، «مَنّ» گفته میشود. منتهی در بیان
مصداقِ این کلمه، چند معنا ذکر شده است، همچون؛ انجیر،
ترنجبین (ترنگبین) یا گز،
شیرهی درخت که مانند عسل است، نان، تمام نعمتهایى که خداوند به قوم حضرت موسى
نازل کرد،
و سایر معانی که در این رابطه وارد شده است.
2. «سَلوی»: برای این واژه نیز چند
معنا بیان شده است، از جمله؛ یک نوع پرنده، عسل،
مرغ بریان،مرغِ
سمانی (بلدر چین)،
عسل،
و سایر معانی که در این باب وارد شده است.
و اما در رابطه با معنای «أنزَلْنَا»؛
مطالبی بیان شده است: از جمله؛ در عرب چنین گفتهاند: «أنْزَلْتُ فُلاناً:
أضَفْتُهُ»، که
إنزال مَنّ و سَلوی، در این حالت یعنی؛ بنی اسرائیل را با این دو غذا میهمان کردم.
یا این که کلمه ی مزبور به معنای خلق و ایجاد باشد، با این بیان که هر کدام از این
دو از یک مبدأ عالی صادر شده و قابلیت قرار گرفتن در هر معنای عالی را دارند. چنانکه
در آیه ی 5 از سوره ی حدید نیز چنین فرمود: «وَ أنزَلْنَا الْحَدِیدَ».
ج) «کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ»؛ واژه ی
«کُلُوا»- به معنای «خوردن»- محلّاً منصوب است زیرا محکی قول
است؛ یعنی «قُلنَا لَهُم، کُلُوا مِن هذا المُباحِ الَّلذیذ»یا؛
«قُلنَا لَهُم- أو؛ لَکُم-
کُلُوا مِن ذَلِک الرِّزقِ الطَّیِّب».
در اینکه مقصود از «طیّبات روزیها»
چیست، دو احتمال وارد شده است:
1. غذای لذیذ و خوشمزه، به بیان دیگر؛ «کُلُوا،
مِن لَذیذِ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُم»،
و یا؛ «مِن لَذیذِ الرِّزق».
2. غذای حلال
و مباح، به بیان دیگر؛ جمله ی «رَزَقْنَاکُمْ»، یعنی «أعطَیناکُم
وَ جَعَلنَاهُ- أو؛ فَجَعَلناه-
رِزقَاً لَکُم».
. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412هـ ق)ص801؛ مظهرى، محمد ثناء
الله(1412هـ ق)ج7،
ص156.
