«اُوْلَئکَ أصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُون»؛ بعد از آن که خدای تعالی در آیه ی پیشین گنهکاران و خاطیان را وعید به آتش داد، اکنون و در این مقال، با وعده ی کریمانهی خود مؤمنین- یعنی همانان که همّ و غمّ خویش را در انجام واجبات و ترک محرمات گذارده اند- را به بهشت وعده داد.[1] بنابراین، این قسمت از آیه ی شریفه بشارتی از طرف خدای تعالی برای مؤمنین و مطیعین است[2] که تنها ایمان آورندگان و مرتکبین اعمال صالح- و نه غیر آنها- ملازم و قرین بهشت بوده و در آن جاودانند.[3]
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ»؛ مسئلهی «خلود»[1] در بهشت بستگی به دو چیز دارد:
الف) «حسن فاعلی»؛ یعنی جان پاک، که تشکیل جانِ پاک از عقیدهی پایدار و ایمان راستین حاصل خواهد شد. و این ایمان حقیقی و استوار باید در دار دنیا به دست آید زیرا ایمان، مقولهای است که اگر در این نشئه کسب نشود پس از آن سودی به حال فرد نخواهد داشت. چنانکه فرمود: «یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَ‌بِّکَ لا یَنفَعُ نَفْساً إِیمَانُهَا»«انعام/158»، و در ادامهی همین آیه میفرماید: «لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ»، آن روز که آیات خدا تحقّق یابد، ایمان آوردن افرادی که قبلاً ایمان نیاورده بودند سودی نخواهد داشت!
ب) «حسن فعلی»؛ یعنی عمل پاک، چنانکه در ادامه ی آیه ی مورد استنادِ سابق اینگونه فرمود: «أوْ کَسَبَتْ فِی إِیمَانِهَا خَیْراً»، یا این که از قبل، ایمان آورده بودند ولی در ایمانشان عمل نیکی انجام ندادهاند که باز هم آن ایمان سودی به حالشان نخواهد داشت.
لازم به ذکر است؛ این آیه همانند آیه ی 62 از سوره ی بقره است؛ با این فرق که در اینجا ملاکِ سعادت، ایمان واقعی و عمل صالح بود- نه صرف ادعا- و در آنجا ملاک سعادت، ایمان واقعی و عمل صالح است- نه صرف نامگذاری- چنانکه شرحش گذشت.
«فَاُوْلَئکَ أصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»؛ همانطور که صورت هر موجودى إحاطه بر آن داشته بلکه تمام حقیقت آن موجود است همچنان کفر و قطع رابطه ی عبودیّت از پروردگار صورتِ نفس و تمام حقیقت کافر خواهد بود. پس به همین جهت بود که در آیهی مورد بحث، کافر، مصاحب و ملازم آتشِ دوزخ شد چرا که قطع رابطه ی عبودیّت از پروردگار همان ملازمت بر عقوبات ابدیّه است.[1] آنان به سبب کفر و شرکی که با سوء اختیار به دست آوردهاند، در آتشِ جهنّم، دائم و باقى بوده، خلاصى از عذاب براى آنها نخواهد بود.[2]
بنابراین، خداوند در آیه ی پیشین و آیه ی مورد بحث، سرانجام و عاقبت امر دو گروه را مشخص نمود: گروه اول؛ کافران، که جاودانه در آتش جهنم هستند. و گروه دوم؛ مؤمنان، که با انجام اعمال شایسته جاودانه در بهشت خواهند بود.[3]
«مَن کَسَبَ سَیِّئَةً»؛ دو واژه ی «کسب» و «إکتساب» به معنای حصولِ چیزی از روی اختیار و اراده است.[1] و لهذا؛ از استعمال کلمه ی «کسب» در آیه ی مورد بحث می فهمیم؛ همانطور که تقوا یک پدیده و حالت قابل تحصیل است و باید آن را به دست آورد، مسئله ی گناه نیز تحصیلی و اکتسابی است. بنابراین، این مسئله تنها مربوط به اراده و نیّت انسان نیست بلکه کسبِ إثم به دنبال رفتن، تحصیل نمودن، به چنگ آوردن[2] و در نهایت مرتکب شدن هم می خواهد. بر این اساس، اگر فردی تنها اراده و نیت گناهی را نمود تا مادامی که آن را تحصیل نکرده و این اراده را عملی نساخته به آن کسب نمیگویند.
حاصل آن که؛ کلمهی «کسب»، با دو مفهومِ «دنبال کردن» و «عملی ساختن»، مساوی و برابر بوده و با علم و إرادهی فرد، ارتباطی تنگاگ دارد.[3]
