«وَ قَدْ کَانَ فَرِ‌یقٌ مِّنْهُمْ»؛ کلمه ی «فریق» از جهت لغت به معنای «گروهِ جدا شده از دیگران» است،[1] این تعبیر می رساند که تنها گروه خاصی از یهودیان مدینه مانند: علماء و احبار، دست به تحریف تورات میزدند.[2] چنانکه آیه ی 113 از سوره ی آل عمران، مؤیّد این مطلب است؛ در آنجا می فرماید: در میان اهل کتاب افراد متعبّد و صالحی بودند که در دل شب بیدار شده و به مناجات و شب زنده داری مشغول می شدند؛ میفرماید: «مِّنْ أهْلِ الْکِتَابِ اُمَّةٌ قَائِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ»«آلعمران/113».
«أ فَتَطْمَعُونَ»؛ با عنایت به آیات شریفه ی قرآن کریم- و از جمله آیه ی شریفه ی مورد بحث- طمع به سه بخش تقسیم میشود:[1]
الف) «طمع نسبت به شئ محبوب»؛ اگر چیزی نزد خدای تعالی محبوب باشد خداوند طمع داشتن نسبت به آن را ترغیب می کند. چنانکه فرمود: «وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً»«اعراف/56»، و فرمود: «وَ الَّذِی أطْمَعُ أن یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ»«شعراء/82».
ب) «طمع نسبت به شئ مبغوض»؛ اگر چیزی در نزد حق تعالی مبغوض باشد، خداوند نیز طمعِ داشتن نسبت به آن را منع میکند. چنانکه فرمود: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَ‌ضٌ»«احزاب/32».
ج) «طمعِ بیاثر و بیفایده»؛ که تنها ارشاد به بیاثر بودنِ آن است نه ناظر به حرمت آن- تا متعلقِ نهیِ مولوی باشد- چنانکه فرمود: «أ فَتَطْمَعُونَ أنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ»«آیهی مورد بحث».
بنابراین، آیه ی شریفه ی مورد بحث میفرماید: طمعِ شما مؤمنان نسبت به ایمان آوردن یهودیانِ مدینه، طمعی بی اثری و بیفایده است، زیرا ایمان و هدایت منوط به دو چیز است: یکی، قلبِ بیدار و دیگری، گوش شنوا؛ و این دو، چیزی است که یهود فاقد آن بود. دلیلِ سخن مزبور هم آیه ی ۳۷ از سورهی قاف است که فرمود: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَ‌ى لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أوْ ألْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ»«ق/37». بنابراین، هر کسی که دل بیدار و گوش شنوا ندارد امید به هدایت و ایمانش نداشته باشید چه این که آیات الهی در او اثری نخواهد داشت.
«وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون»؛ مرحوم طبرسی می نویسد: مقصودِ خطاب در این بخش از آیه، شامل کسانی است که نشانههاى خداوند و رسالت نبی مکرم اسلام را باور ندارند.[1]
بنابراین، آیه ی شریفه در خطابی به سنگدلانِ قومِ یهود میفرماید: خداوند از آنچه شما انجام میدهید غافل نیست، بلکه او عالم به تمام افعال و اعمال شما بوده، به عذاب الیم و عقاب عظیم معاقبتان خواهد نمود. و این فرمایش، تهدید و تخویف بزرگى است در اثر قساوت قلب و متأثر نشدن به آیات الهى نثارشان خواهد شد.[2]
چنانکه در آیه ی 15 از سوره ی رعد میفرماید: «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأرْ‌ضِ طَوْعاً وَ کَرْ‌هاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»، حتّی سایه ی آنها هم حمد و سجده دارند، ضلالِ موجودات سماوی و أرضی همان آثاری است که از آنها ظاهر می شود؛ همانند شب و تاریکی آن، و روز و روشنایی آن.
بر همین مبنا، جای تعجب نیست اگر میبینیم؛ ستونی که پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه و آله به آن تکیه داد، ناله سرداد، که بعدها آن را «ستون حنانه» نام نهادند.[1]
[1]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: قمی، عباس(1414هـ ق)ج2، ص479؛ همچنین، ر.ک: اربلی، علی بن عیسی(1381هـ ق)،ج1، ص24.
«فَهِیَ کَالْحِجَارَ‌ةِ أوْ أشَدُّ قَسْوَةً»؛ واژه ی «حِجارَة» یعنی سنگ و «أشَدّ» به معنای شدیدتر- که «قَسْوَةً» تمییزِ آن[1] و مصدر[2]- است. بنابراین، قساوتِ شدید یعنی دلی که از سنگ هم سخت تر باشد.
درباره ی کلمه ی «أو» آراء مختلفی بیان شده که به دو نمونه اشاره میشود:[3]
الف) مرحوم طبرسی در «مجمع البیان» می نویسد: زجاج میگوید: «أو» به معنای «إباحه» است؛ همانند قول عرب که میگوید: «جالس الحسن أو ابن سیرین».[4] و لهذا؛ خدای تعالی در این آیه می فرماید: برای شما مباح است که دلهای بنی اسرائیل را به سنگ تشبیه کنید و یا به سخت تر از آن، هر کدام را اختیار کنید جایز است!
ب) مرحوم علامه در «المیزان» چنین می نویسد: «أو» به معنای «بَل» است.[5] نظیر آیه ی «وَ أرْ‌سَلْنَاهُ إِلَی مِائَةِ ألْفٍ أوْ یَزِیدُون»«صافات/147»، أی «بَل یَزِیدُون».[6]
سیر انسان یا «صعودی» است؛ که در اثر تلاش به دست میآید. یا «نزولی»؛ که نتیجه ی مخالفت کردن با رهآوردِ پیامبران الهی است. و خداوند برای بیان هر دو سیر از کلمه ی «أو» استفاده مینماید تا بفهماند؛ راه ترقّی و تنزّل، هر کدام دارای مراحل و مراتبی است. بنابراین، با توجه به آیات شریفه ی قرآن کریم درکات و سیرِ نزولی انسان را می توان بدین شکل دسته بندی نمود:
۱. نزولِ انسان در حد حیوان باشد، چنانکه فرمود: «اُولَئِکَ کَالْأنْعَامِ»«اعراف/179».
۲. از حیوان هم پست تر میشود، چنانکه فرمود: «بَلْ هُمْ أضَلُّ»«اعراف/179».
۳. در حد سنگ و حجاره شود، چنانکه فرمود: «فَهِیَ کَالْحِجَارَ‌ةِ»«بقره/74».
۴. از سنگ هم سختتر و جامدتر بشود، چنانکه فرمود: «أوْ أشَدُّ قَسْوَةً»«بقره/74».
حاصل آن که؛ رهآوردِ انحراف و تباهی، سقوط و تنزّل انسانیت است به حدی که او را از جماد هم جامدتر می کند![7]
[1]. دعاس و حمیدان و قاسم(1425هـ ق)ج1، ص34؛ مغنیه، محمد جواد(1424هـ ق)ج1، ص127؛ حقى بروسوی، اسماعیل(1405هـ ق)ج1، ص164.
[2]. عکبرى، عبدالله بن الحسین(1419هـ ق)ص30.
[3]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص280 و ۲۸۱.
[4]. همان، ج1، ص280؛ همچنین، ر.ک: نیشابورى، محمود بن ابوالحسن(1415هـ ق)ج1، ص107.
[5]. طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص202.
[6]. سمرقندى، نصر بن محمد بن احمد(1418هـ ق)ج1، ص65؛ طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر(1412هـ ق)ج1، ص288؛ قرطبی، محمد بن احمد(1364هـ ش)ج1، ص463.
[7]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: جوادی آملی، عبدالله(1385هـ ش)ج۵، ص۲۱۲ و ۲۱۳.
