قلب سخت تر از سنگ و درکاتِ آن در آیه ی 74 سوره ی بقره
«فَهِیَ کَالْحِجَارَ‌ةِ أوْ أشَدُّ قَسْوَةً»؛ واژه ی «حِجارَة» یعنی سنگ و «أشَدّ» به معنای شدیدتر- که «قَسْوَةً» تمییزِ آن[1] و مصدر[2]- است. بنابراین، قساوتِ شدید یعنی دلی که از سنگ هم سخت تر باشد.
درباره ی کلمه ی «أو» آراء مختلفی بیان شده که به دو نمونه اشاره میشود:[3]
الف) مرحوم طبرسی در «مجمع البیان» می نویسد: زجاج میگوید: «أو» به معنای «إباحه» است؛ همانند قول عرب که میگوید: «جالس الحسن أو ابن سیرین».[4] و لهذا؛ خدای تعالی در این آیه می فرماید: برای شما مباح است که دلهای بنی اسرائیل را به سنگ تشبیه کنید و یا به سخت تر از آن، هر کدام را اختیار کنید جایز است!
ب) مرحوم علامه در «المیزان» چنین می نویسد: «أو» به معنای «بَل» است.[5] نظیر آیه ی «وَ أرْ‌سَلْنَاهُ إِلَی مِائَةِ ألْفٍ أوْ یَزِیدُون»«صافات/147»، أی «بَل یَزِیدُون».[6]
سیر انسان یا «صعودی» است؛ که در اثر تلاش به دست میآید. یا «نزولی»؛ که نتیجه ی مخالفت کردن با رهآوردِ پیامبران الهی است. و خداوند برای بیان هر دو سیر از کلمه ی «أو» استفاده مینماید تا بفهماند؛ راه ترقّی و تنزّل، هر کدام دارای مراحل و مراتبی است. بنابراین، با توجه به آیات شریفه ی قرآن کریم درکات و سیرِ نزولی انسان را می توان بدین شکل دسته بندی نمود:
۱. نزولِ انسان در حد حیوان باشد، چنانکه فرمود: «اُولَئِکَ کَالْأنْعَامِ»«اعراف/179».
۲. از حیوان هم پست تر میشود، چنانکه فرمود: «بَلْ هُمْ أضَلُّ»«اعراف/179».
۳. در حد سنگ و حجاره شود، چنانکه فرمود: «فَهِیَ کَالْحِجَارَ‌ةِ»«بقره/74».
۴. از سنگ هم سختتر و جامدتر بشود، چنانکه فرمود: «أوْ أشَدُّ قَسْوَةً»«بقره/74».
حاصل آن که؛ رهآوردِ انحراف و تباهی، سقوط و تنزّل انسانیت است به حدی که او را از جماد هم جامدتر می کند![7]
[1]. دعاس و حمیدان و قاسم(1425هـ ق)ج1، ص34؛ مغنیه، محمد جواد(1424هـ ق)ج1، ص127؛ حقى بروسوی، اسماعیل(1405هـ ق)ج1، ص164.
[2]. عکبرى، عبدالله بن الحسین(1419هـ ق)ص30.
[3]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: طبرسى، فضل بن حسن(1372هـ ش)ج1، ص280 و ۲۸۱.
[4]. همان، ج1، ص280؛ همچنین، ر.ک: نیشابورى، محمود بن ابوالحسن(1415هـ ق)ج1، ص107.
[5]. طباطبایى، سید محمد حسین(1417هـ ق)ج1، ص202.
[6]. سمرقندى، نصر بن محمد بن احمد(1418هـ ق)ج1، ص65؛ طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر(1412هـ ق)ج1، ص288؛ قرطبی، محمد بن احمد(1364هـ ش)ج1، ص463.
[7]. برای اطلاعات بیشتر، ر.ک: جوادی آملی، عبدالله(1385هـ ش)ج۵، ص۲۱۲ و ۲۱۳.
